Apuleius: Metamorphoses (Aureus Asinus)

Ο Χρυσός Γάιδαρος και ο Ταμίνο

Ο Απουλήιος γεννήθηκε περί το 125 μΧ στα Μάδαυρα της Αφρικής (ρωμαϊκή επαρχία στα σύνορα Γαιτουλίας και Νουμιδίας, στην σημερινή Αλγερία), ήταν σα να λέμε συμπατριώτης του Αγ. Αυγουστίνου αλλά και του Καμύ. Γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας, θα σπουδάσει Ρητορική και Φιλοσοφία στην Καρχηδόνα και την Αθήνα, η οποία παρέμενε κέντρο της φιλοσοφίας, των γραμμάτων και των τεχνών.
Το έργο του Απουλήιου ‘Μεταμορφώσεις’ (αργότερα μετονομάσθηκε ‘Ο Χρυσός Γάιδαρος’) είναι ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα της δυτικής λογοτεχνίας. Αυτό το καινοφανές τότε είδος δεν ακολουθούσε ακόμη παγιωμένους κανόνες δόμησης· εδώ βρίσκεται μία από τις πολλές αρετές του βιβλίου: ο κύριος άξονας της διήγησης, -όπου ο ήρωας αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο τα παθήματά του- διανθίζεται με πολλές παράπλευρες γοητευτικές ιστορίες και μύθους, οι οποίοι λειτουργούν ως αυτόνομες παρεκβάσεις μιας δενδροειδούς αρχιτεκτονικής. Η αφήγηση, φρέσκια, γνήσια και σπαρταριστή, αμόλυντη από την χριστιανική ηθική, αποτυπώνει έναν κόσμο ο οποίος βρίσκεται ήδη στη διαδικασία σήψης, έναν πολιτισμό ο οποίος βαθμιαία εκπίπτει.

At ego tibi sermone isto Milesio varias fabulas conseram auresque tuas benivolas lepido susurro permulceam — modo si papyrum Aegyptiam argutia Nilotici calami inscriptam non spreveris inspicere — , figuras fortunasque hominum in alias imagines conversas et in se rursus mutuo nexu refectas ut mireris...

Ιδού μια (αποσπασματική) περίληψη:

Κεφάλαια Ι-Χ: Ο ήρωας του αφηγήματος, Λούκιος, ταξιδεύοντας στη Θεσσαλία, πατρώα γη, καταγοητεύεται από τις ιστορίες για τη πλούσια δράση των μαγισσών που μαθαίνει από περαστικούς. Η γυναίκα του ανθρώπου που θα τον φιλοξενήσει στην Υπάτη, η Παμφίλη, φημολογείται πως είναι επικίνδυνη και ερωτιάρα μάγισσα, η οποία εκτός από το ότι διακοσμεί το μέτωπο του συζύγου με προεξοχάς εκ κερατίνης, σκλαβώνει με τα μάγια της τους όμορφους νέους και μεταμορφώνει όσους αντιστέκονται στη λαγνεία της σε ζώα. Η Φωτίδα, η υπηρέτρια με την οποία ο Λούκιος θα συνδεθεί ερωτικά, του εμπιστεύεται με λεπτομέρειες τις φοβερές μαγείες της κυράς της, στην τέλεση των οποίων ενίοτε αναγκάζεται να την βοηθά. Με τη βοήθειά της παρακολουθεί λαθραία την Παμφίλη μεταμορφούμενη σε κουκουβάγια, έκπληκτος δε και αλλόφρων ζητά από την φίλη του να εφαρμόσει τα μάγια επί αυτού του ιδίου. Έτσι λοιπόν τσιτσιδώνεται και αλείφεται με ματζούνια, όμως από λανθασμένη συνταγή μεταμορφώνεται στο ευτελέστερο των τετραπόδων! Γίνεται, λοιπόν, κανονικός γάιδαρος στη μορφή, αλλά με ανθρώπινη ψυχή και σκέψεις. Το μόνο παρήγορο, λέει ο δύστυχος, ήταν η ταυτόχρονη μεγέθυνση των ...αχαμνών του! Προτού δε προλάβει η Φωτίδα να εφαρμόσει το αντίδοτο, εισβάλλουν στο σπίτι ληστές που, αφού το ξαφρίσουν, φορτώνουν τα κλοπιμαία στο φουκαρά τον γάιδαρο-Λούκιο. Από’ δω αρχίζουν τα βάσανά του...
Ο Λούκιος θα οδηγηθεί στο λημέρι των ληστών, απ’ όπου πολλάκις πλην ματαίως θα προσπαθήσει ν’ αποδράσει. [Εδώ παρεμβάλλεται ο μακροσκελής αλλά υπέροχος μύθος του Έρωτα και της Ψυχής, τον οποίο διηγείται η γριά υπηρέτρια των ληστών στην επίσης απαχθείσα κόρη, τη Χάρη]. Οι ληστές σχεδιάζουν αργό και βασανιστικό θάνατο για το απείθαρχο τετράποδο, ο οποίος πάντοτε αναβάλλεται. Τελικά γάιδαρος και κόρη θα σωθούν από τον αρραβωνιαστικό της.
Ο Λούκιος στη συνέχεια θα πέσει στα χέρια σκληρών και βάναυσων χωρικών. Χειρότερος από όλους θα αποδειχθεί ένας κακόβουλος πιτσιρικάς που θα κάνει το παν για να γίνει ο γαϊδαράκος κοντοσούβλι: Θα τον συκοφαντήσει ως τεμπέλη, εμπρηστή, κλέφτη αλλά ακόμα και ως επίδοξο βιαστή! Οι χωρικοί αποφασίζουν να τον σφάξουν, αλλά σώζεται χάρη σε κάποιον που προτείνει τον ευνουχισμό ως μέτρο για τον κατευνασμό των ορμών του. Ο Λούκιος, γλιτώνοντας πολλές φορές από τα νύχια του Χάρου, τελικά θα πωληθεί σε ένα τσούρμο ρακένδυτων πλανόδιων ιερέων μιας συριακής θεότητας, οι οποίοι περιφέρονταν με σείστρα και κύμβαλα ανά τα χωριά και τις πόλεις, ζητιανεύοντας και εξαπατώντας με εξωφρενικές προφητείες τον κοσμάκη. Οι υποτιθέμενοι ιερείς δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα μπουλούκι έκφυλων ξεφωνημένων αδελφών που είτε επιδίδονταν σε μαζοχιστικές τελετές, είτε έψαχναν να βρουν κανα προικισμένο νταγλαρά χωριάτη δια να ικανοποιήσουν ...πυγηδόν τας αναιδείς ορέξεις των! Το παπαδαριό της συμφοράς μετά από διασκεδαστικότατες τσαρλατανιές θα καταλήξει στη φυλακή και ο Λούκιος -γλιτώνοντας και πάλι από διαμελισμό και μαγείρεμα- στο παζάρι, όπου θα πωληθεί σε έναν μυλωνά, και θα δεινοπαθήσει από την στρίγγλα γυναίκα του. Ο Λούκιος, εκδικούμενος θα ξεμπροστιάσει τον παρολίγο εραστή της, τον οποίο ο μυλωνάς θα ...κανονίσει με τον τρόπο που θα κανόνιζε και αυτός τη γυναίκα του.
Εν συνεχεία, ο Λούκιος θα πωληθεί σε ένα φουκαρά περιβολάρη, και μετά από σειρά κακοτυχιών θα αποσπασθεί δια της βίας από έναν στρατιώτη, καταλήγοντας στην υπηρεσία ενός μάγειρα και ενός ζαχαροπλάστη. Εδώ ο Λούκιος θα καλοπεράσει, αφού οι νέοι αφεντάδες του εκπλήσσονται και διασκεδάζουν με τις γαστρονομικές προτιμήσεις του γάιδαρου που κάθε άλλο παρά γαϊδουρινές είναι. Ο έπαρχος ξετρελαίνεται με τον καλοφαγά γάιδαρο και αφού τον αγοράσει (νομίζει πως) του μαθαίνει και άλλες ανθρώπινες συνήθειες. Μια κυρία της υψηλής κοινωνίας θα εκτιμήσει τα προσόντα του Λούκιου και θα επιθυμήσει να πλαγιάσει μαζί του. Ο γάιδαρος φοβάται μη τη διαμελίσει με το υπερφυές όργανό του, αλλά άβυσσος η ...ψυχή της γυναίκας! Ο έπαρχος πληροφορείται τις θαυμαστές επιδόσεις του γάιδαρου του και αποφασίζει να τον παρουσιάσει σε δημόσιο θέατρο: ο Λούκιος θα διακόρευε δημοσία θέα μια θανατοποινίτισσα. Ο Λούκιος το σκάει αποφεύγοντας μια τόσο οδυνηρή δημόσια ατίμωση.
Κεφάλαιο ΧΙ: Ο Λούκιος αποκαμωμένος από όλα τα δεινά που τον κατατρέχουν προσεύχεται στην Θεά του Ουρανού –με οποιαδήποτε μορφή και αν αυτή υπάρχει. Πράγματι, η Θεά εισακούει την προσευχή του και εμφανίζεται στον ύπνο του. Είναι η Θεά Ίσις η οποία λατρεύεται από όλους του λαούς με διαφορετικά ονόματα, και η οποία έχει αποφασίσει να δώσει τέλος στα βάσανα του Λούκιου. Αφού του δίνει πληροφορίες για την τελετή η οποία θα γινόταν την επόμενη μέρα και στην οποία θα επανερχόταν στην αρχική του μορφή, του επισημαίνει ότι ‘οφείλει να της αφιερώσει το υπόλοιπο της ζωής του ως την τελευταία του πνοή’. Φυσικά από μια τέτοια εφ’ όρου ζωής αφοσίωση στη Θεά θα αποκόμιζε πολλά οφέλη τόσο στην τωρινή όσο και στη μετέπειτα ζωή. Πράγματι όλα γίνονται όπως προείπε η Θεά: ο Λούκιος βρίσκεται ενώπιον πομπής αμέτρητων πιστών και υπηρετών της θεάς, όπου ο αρχιερέας ‘μιλημένος’ από τη θεά θα τον επαναφέρει στην ανθρώπινη του μορφή. Ο Λούκιος όχι μόνο ξαναγίνεται άνθρωπος, αλλά ‘για μεγαλύτερη ασφάλεια και προστασία’ εντάσσεται στην πίστη της Θεάς: ‘Με την πρόνοια της ελευθερώτριας μεγάλης Θεάς Ίσιδας, ο Λούκιος λυτρωμένος από τις παλαιές του δυστυχίες θριαμβεύει ενάντια στη μοίρα του’. Φυσικά, εις δόξαν Θεάς, η ιστορία του Λούκιου διατρανώνεται ανά την γη. Ο Λούκιος χαίρεται την ελευθερία, και δέχεται τις επισκέψεις της Θεάς στα όνειρά του, όπου του επαναλαμβάνεται η διαταγή να μυηθεί στα μυστήριά της. Παρά του δισταγμούς θα προχωρήσει στη βαθύτερη μύηση που του αποφέρει χαρά και υλικές ανταμοιβές. Έχοντας πλέον αποδιώξει κάθε δισταγμό, ικετεύει τον ιερέα να τον μυήσει περαιτέρω, ο οποίος, αναμένοντας την ρητή εντολή της Θεάς αντιστέκεται στις ικεσίες. Τελικά, έρχεται η ώρα όπου ο Λούκιος θα προσεγγίσει μια ακόμα βαθμίδα μύησης: όμως δεν φανερώνει σε μας τα μυστικά του. ‘Θα το έλεγα αν μπορούσε να λεχθεί, θα το μάθαινες αν επιτρεπόταν να το καταλάβεις, μα τα αυτιά σου και η γλώσσα μου θα ήταν εξίσου ένοχα μιας τέτοιας θρασύτατης αθυροστομίας’. Αφιερωμένος στη λατρεία της παντοδύναμης Θεάς, σύντομα θα κληθεί να μυηθεί ακόμη βαθύτερα! Πράγματι, είχε μυηθεί μόνο στα μυστήρια του Θεάς και όχι και σε αυτά του παντοδύναμου Θεού Όσιρι. Θα μυηθεί για μια ακόμη φορά, και θα διακριθεί σε σχέση με του άλλους μύστες, ανελισσόμενος στο ιερατείο. Η θεία χάρη θα τον ακολουθεί γεμίζοντάς τον δόξα, ευτυχία και υλικές απολαβές.

Το έργο του Απουλήιου είναι πολύτιμο για την αυθεντική καταγραφή της ιστορικής πραγματικότητας, ιδωμένης όχι μέσα από σημαντικά ιστορικά γεγονότα –με τα οποία καταπιάνονται οι καθεαυτό ιστορικοί– αλλά μέσα από στοιχεία της καθημερινότητας.
Στο διήγημα του Απουλήιου παρελαύνουν ή αναφέρονται δεκάδες θεότητες με ποικίλες καταβολές. Δεδομένης της απέραντης ποικιλομορφίας θεοτήτων του πολυπολιτισμικού κόσμου της Pax Romana, ο ελληνικός χώρος, όπου διαδραματίζεται το μυθιστόρημα του Απουλήιου, είναι πεδίο δράσης κάθε λογής ιερέων, μαντισσών, μαγισσών, παπαδαριού διαφόρων θεοτήτων και δοξασιών, και λοιπών θρησκευτικών και μεταφυσικών αγυρτών. Ταυτόχρονα οι παλαιές φημισμένες πολιτείες είναι σε παρακμή και η ύπαιθρος αλωμένη από τους λεγεωνάριους. Ιδού λοιπόν το λαμπρόν πεδίον όπου θα αναπτυχθεί ο μόλις εκκολαφθείς χριστιανισμός...
Από την άλλη, οι ‘Μεταμορφώσεις’ υπήρξαν ανέκαθεν έργο δημοφιλές –αν και απορριφθέν από τους λόγιους της εποχής του και φυσικά από τους χριστιανούς– όχι μόνο από τους λάτρες της λογοτεχνίας, αλλά και από τους λάτρες του μεταφυσικού και παντός είδους μύησης: Οι ‘Μεταμορφώσεις’ αποτελούν βασικό ανάγνωσμα για τους δυνάμει μύστες, οι οποίοι ως άλλοι Ταμίνο, φέροντες εντός τους τον ιερό σπόρο του φωτός, αποδημούν από τον βδελυρό κόσμο των αδιαφόρων, κοινών και επιφορτισμένων με τη διαιώνιση του είδους των Παπαγκένων και καθοδηγούμενοι από αρχιερείς Ζαράστρους μεταβαίνουν στον κόσμο των πεφωτισμένων μυστών, όπως δηλαδή συνέβη και στον Λούκιο. Βέβαια, σε μια τέτοια ιερή διαδικασία πρέπει να κλείσεις τα μάτια (πράγμα λίαν επικίνδυνο γιατί ενίοτε αντί της ιεράς φωτίσεως έρχεται πυγηδόν κάτι μέγα, μέλαν και σκληρό): Μύω [εξ’ ου και μυώ, μύησις αλλά και μύωψ!]: κλείνω τα μάτια. Ο δε Λούκιος καμμύσας τους οφθαλμούς εφωτίσθη: Lucius: [Lux, κλπ, από το αρχαϊκό ελληνικό Λύκη=φώς, εξ’ ου λυκόφως, αμφιλύκη, λυκαυγές, λύχνος, λευκός κλπ]: πεφωτισμένος (μου φαίνεται προτιμότερο το ‘Λεύκιος’ από το ‘Λούκιος’ που υπάρχει στην ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις Νεφέλη). Α, και για να μην ξεχνιόμαστε: Sarastro από το Ζοροάστρης. Άντε και στη δική σας ‘ποδιά’!